Ο μύθος του Ορφέα

http://searchofpoetry.blogspot.gr/2013/06/blog-post.html

Αν είχα τη φωνή και το τραγούδι του Ορφέα
για να μπορώ να γοητεύσω την Περσεφόνη και τον Άδη
και να σε κλέψω απ' την κόλαση,
θα κατέβαινα, και ούτε σκύλος του Άδη
ούτε ο Χάρος πάνω στο κουπί του
θα μπορούσαν να με σταματήσουν. Θα σ' έφερνα ζωντανή στο φως. (Άλκηστη, στ. 357-362)


Ήδη παίρνοντας το δρόμο, είχε (ο Ορφέας) δραπετεύσει απ' όλους τους κινδύνους, και η Ευρυδίκη του είχε δοθεί, ερχόταν περπατώντας πίσω απ' το σύζυγό της (γιατί αυτός ήταν ο όρος που πρόβλεψε η Περσεφόνη), όταν μια ξαφνική στιγμή τρέλας έπιασε τον αλόγιστο εραστή -τρέλα κατανοητή, αν μπορούσε να συγχωρεθεί! Σταμάτησε, και ακριβώς εκείνη τη στιγμή που η Ευρυδίκη θα έφτανε στο φως, ξεχνώντας τα πάντα, δυστυχώς, και κερδισμένος μέσα στη ψυχή του, γύρισε να την κοιτάξει. Ευθύς, όλες οι προσπάθειές του κατέρρευσαν, και η συμφωνία του με τον σκληρό τύραννο (τον Άδη) ακυρώθηκε, και τρεις φορές ένας ήχος ακούστηκε στις λίμνες του Αβέρνο (Lago d'Averno στην Ιταλία). Τότε αυτή: «Τι είναι, λέει, αυτή η στιγμή τρέλας στην οποία χάθηκα, δυστυχισμένη που είμαι, και που στην οποία χάθηκες, εσύ, Ορφέα; Τι είναι αυτή η μεγάλη στιγμή τρέλας; Να που για δεύτερη φορά η σκληρή μοίρα με ξαναφωνάζει πίσω και ο ύπνος κλείνει τα πλεούμενα μάτια μου. Αντίο, τώρα· με τραβάει η ατέλειωτη νύχτα που με περικυκλώνει κι απλώνω τις παλάμες μου, αδύναμα, δυστυχώς! Δεν είμαι πια δική σου.» (στ. 485-498)


Έμεινε παρ' όλ' αυτά εφτά ολόκληρες μέρες καθισμένος στην ακτή, χωρίς να δεχτεί τη φροντίδα κανενός, χωρίς ν' αγγίξει τις δωρεές της Δήμητρας· η λύπη του, ο πόνος, τα δάκρυά του ήταν η τροφή του. [...] (Αποτραβήχτηκε) απ' όλες τις αποπλανήσεις των γυναικών είτε γιατί η αγάπη τους του φαινόταν μοιραία είτε γιατί το είχε αποφασίσει. Πολλές πάντως ήταν αυτές που καιγόντουσαν να γίνουν ένα με τον ποιητή, πολλές υπόφεραν από την περιφρόνηση. Τα τραγούδια ήταν που έμαθαν στο λαό της Θράκης δίνουν την αγάπη τους στα νεαρά αγόρια και να συλλέξουν, πριν την άνθηση της νιότης τους, τη σύντομη άνοιξη και το πρώτο μπουμπούκι της τρυφερής τους ηλικίας. (Βιβλίο 10, στ. 73-85)

4. Ορφέας "ο μυημένος"

Για τους Αρχαίους, ο μυθικός Ορφέας που περιγράψαμε, ποιητής, μάγος και μυημένος, υπήρξε πραγματικά. Zoύσε την εποχή των ηρώων, αρκετές γενιές πριν τον Όμηρο. Ολόκληρος μυστικιστικό και εσωτεριστικό ρεύμα, ο ορφισμός, στηριζόταν στον ίδιο. Αλλά οι μοντέρνοι ιστορικοί μένουν αμήχανοι μπροστά στους συνδέσμους του Ορφέα και του ορφισμού. Όχι μόνο τα ορφικά κείμενα είναι διαφορετικών εποχών και συχνά μεταγενέστερα, αλλά το δόγμα που παρουσιάζουν δεν είναι καθόλου ενιαίο.
Παρ' όλ' αυτά ορίστε ποιο είναι το κέντρο αυτών των πιστεύω: η ψυχή είναι φυλακισμένη μέσα στο σώμα· αυτό είναι ένα αποτέλεσμα της αμαρτίας· η εξάγνιση είναι δυνατή παρατηρώντας τους ασκητικούς κανόνες (ιδιαίτερα με την αποχή από το κρέας) και γινόμενος μυημένος. Αυτή η μύηση έχει ως σκοπό να καθοδηγήσει τους πιστούς στον άλλο κόσμο. Ο Ορφέας είναι το εμβληματικό πρόσωπο μιας ολόκληρης πτυχής της ελληνικής θρησκοληψίας που τα έργα του Ομήρου και του Ησίοδου δεν επιτρέπουν να κατανοηθεί.

Ορφέας (1893), Jean Deville, συλλογή της Anne-Marie Gillion-Crowet, Βρυξέλλες.
Αυτό είναι που κίνησε το ενδιαφέρον του Éduard Schuré όταν αφιέρωσε ένα κεφάλαιο των Μεγάλων Μυητών (1889) στον Ορφέα. Κατά τον ίδιο, ο ποιητής της Θράκης έζησε στον όγδοο αιώνα π.Χ. και «διαμόρφωσε τη θρησκευτική ψυχή» της Ελλάδας. Δείχνοντας πώς ο Ορφέας εισήγαγε τα μυστήρια του Διόνυσου, ξαναγράφει το μύθο. Γι' αυτόν, ο έρωτας της Ευρυδίκης και του Ορφέα, ιερέας του Απόλλωνα, ενοχλήθηκε από την Αγλαονίκη, ιέρισσα της Εκάτης και του Διόνυσου, που είχε έναν « ξέφρενο έρωτα» για τη νεαρή γυναίκα. Προτίμησε να δηλητηριάσει την Ευρυδίκη αντί να την βλέπει ενωμένη με τον Ορφέα. Ο Ορφέας, απαρηγόρητος, έψαχνε μ' οποιονδήποτε τρόπο να επικοινωνήσει με την Ευρυδίκη, ώσπου μια μέρα του εμφανίστηκε η αγαπημένη του σε όνειρο: ήταν καταδικασμένη να περιπλανιέται στα προαύλια της κολάσεως μέχρι να σώσει ο Ορφέας την Ελλάδα «δίνοντάς της το φως». Τότε ο Ορφέας έφυγε στην Σαμοθράκη και στην Αίγυπτο· ξαναγύρισε, ύστερα από είκοσι χρόνια, μυημένος. Λέγανε ότι είχε πεθάνει, εξαφανισμένος στον Κάτω Κόσμο... «Σύντομα η επιρροή του διείσδυσε σε όλους τους ναούς της Ελλάδας. Μεταμόρφωσε ολοκληρωτικά τη λατρεία του Διόνυσου και δάμασε τις Βάκχες». Στον υπόγειο Διόνυσο, λατρεμένο από τις Βάκχες, όπως και για την Εκάτη, σεληνιακή θεά, αντιστοίχισε έναν ουράνιο Διόνυσο, το "μεγάλο ήλιο των μυημένων". Αλλά η Αγλαονίκη, έξαλλη από αυτήν την υπεροχή των ηλαικών λατρειών, πήρε την αρχηγεία μιας ομάδας Βάκχων και έστησε στον Ορφέα μια μοιραία ενέδρα.
Αυτό το έργο του Schuré δεν αξίζει ιδιαίτερη προσοχή για την επιστημονική αυστηρότητά του, αλλά για το τεράστιο κοινό που είχε την εποχή που εκδόθηκε. Πολλά χρόνια αργότερα, ο Cocteau του δανείστηκε κάποιες λεπτομέρειες για το έργο του Ορφέας.

Όλοι όσοι είχαν οραματίζονταν την ποίηση ως μορφή ανώτερης γνώσης αναγνώριζαν τον εαυτό τους στο πρόσωπο του Ορφέα. Έτσι, ο Ronsard, μιλάει συχνά για τον Ορφέα όπως στην αρχή του Ύμνου της Αιωνιότητας (1555):

Θέλω, γεμάτος μανία, ακολουθώντας τα βήματα του Ορφέα,
να ψάξω τα μυστικά της Φύσης και των Ουρανών...

7. Ο Nerval και η κάθοδος στην κόλαση του Ορφέα


Gérard de Nerval, πορτραίτο του Félix Nadar.
Κι άλλοι καλλιτέχνες αξιώνουν τον Ορφέα γιατί ήξερε ν' αντιμετωπίσει τις καταχθόνιες δυνάμεις και, μετά την πάλη του, να εκθέσει στους ανθρώπους όσα είχε ανακαλύψει. Αλλά πώς πρέπει να καταλάβουμε αυτήν την κάθοδο στον Άδη;
Για τον Nerval στο Aurélia (1855), αυτή η κόλαση είναι εσωτερική και η απελπισία και η τρέλα πρέπει να καταπολεμηθούν. Το τελευταίο του έργο οργανώνεται γύρω από ένα μυητικό σχέδιο. Ανοίγεται τη στιγμή που ο αφηγητής χάνει την αγάπη της Aurélia-Ευρυδίκης. Αυτός ο χαμός σύντομα διπλασιάζεται από το θάνατο της νεαρής γυναίκας. Παρόλο που οράματα καθησυχούν το ποιητή για την αθανασία της ψυχής, φοβάται μήπως δεν ξαναβρεί την αγαπημένη στον άλλο κόσμο, επειδή απέτυχο να φανεί αντάξιός της. Αυτό το έμμονο συναίσθημα τύψης κορυφώνεται στην ιδεοληψία του διπλού: ο αφηγητής φαντάζεται την αγαπημένη του κλεμμένη από τον Άλλο και περιπλανιέται, συγκλονισμένος, πιστεύοντας πως «οι καιροί έχουν επιτυχθεί». το τρίτο στάδιο, αυτό της απελευθέρωσης, ξεκινάει με την μετάνοια. Ενθαρρυμένος από τις εμφανίσεις της Γυναίκας-Λυτρωτή (ταυτόχρονα η Ίσις, η Αφροδίτη, η Μαρία, αγαπημένες σύζυγοι και μητέρες!), ο ποιητής ταπεινώνεται, στοχάζεται και, κυρίως, ανακαλύπτει την πραγματική λύτρωση που ζει στη φιλανθρωπία. Επειδή ήξερε να τον αγαπάει όπως τον εαυτό του, ο αδερφός του μεσολάβησε υπέρ του: «Ευλογούσα την αδελφική ψυχή, που στην καρδιά της απελπισίας, μ' έκανε ν' ακολουθήσω τις φωτισμένες οδούς της θρησκείας». Το έργο κλείνει, λοιπόν, με μια δόση ελπίδας. Παρ' όλ' αυτά, όπως ο μυθικός Ορφέας, και αντίθετα με τον ήρωα-αφηγητή του Aurélia, ο Nerval δεν βγήκε από την "κόλασή" του και πέθανε λίγο αργότερα: αυτοκτόνησε ανάμεσα στην πρώτη και την δεύτερη παράδοση του κειμένου του στο Revue de Paris.

Η Ευρυδίκη τραβάει τον Ορφέα στην Κόλαση, για να τον παραδώσει στο κενό· ο Ορφέας, παραβιάζοντας την άμυνα του Άδη, κοιτάζει την Ευρυδίκη που τον ακολουθεί [...] ίσως γιατί επιθυμεί χωρίς να το ξέρει τον παντοτινό χαμό της γυναίκας του. (Ο μύθος του Ορφέα στην σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία, Eva Kushner, σελ. 23)