ΤΖΩΝ ΧΕΝΤΡΙ* Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και η κβαντική αιτιότητα Οι θέσεις του Φόρμαν

Οι θέσεις του Φόρμαν
«Το αποτέλεσμα είναι […] συντριπτικά στοιχεία που καταδεικνύουν ότι τα χρό-
νια μετά το τέλος του Αʹ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά πριν από την ανάπτυξη
μιας μη αιτιακής κβαντομηχανικής, υπό την επίδραση διαφόρων “ρευμάτων
σκέψης”, πολλοί Γερμανοί φυσικοί, για λόγους που δευτερευόντως μόνο σχετί-
ζονται με τις εξελίξεις στο δικό τους πεδίο, κράτησαν αποστάσεις από την αιτι-
ότητα στη φυσική ή ακόμη και την αποκήρυξαν ρητά.
Έτσι, εδώ προχωρούμε στην τεκμηρίωση της σημαντικότερης θέσης του
Γιάμερ –αλλά για το πολιτισμικό περιβάλλον της Γερμανίας και μόνο– ότι δη-
λαδή εξωγενείς επιδράσεις ώθησαν τους φυσικούς να προσδοκούν διακαώς την
ανάπτυξη μιας μη αιτιακής κβαντομηχανικής, να προχωρούν ενεργά στις σχετι-
κές έρευνες και να την ασπάζονται με προθυμία.»1

Το παράθεμα είναι από το άρθρο που έγραψε το 1971 ο Πολ Φόρμαν, με τίτλο:
«Το πολιτισμικό περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η αιτιότητα και η
κβαντική θεωρία, 1918-1927: Η προσαρμογή των Γερμανών φυσικών και μαθη-
ματικών σε ένα εχθρικό διανοητικό περιβάλλον». Είναι ευρέως αναγνωρισμένη
η τεράστια σημασία αυτού του άρθρου, τόσο επειδή αποτελεί την πρώτη από-
πειρα να αναλυθούν οι δραματικές ιδεολογικές αλλαγές που συνόδευσαν την
εξέλιξη της κβαντομηχανικής όσο και επειδή θεωρείται ορόσημο στην ιστορι-
ογραφία της επιστήμης. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι αποτελεί αντικείμενο
πολλών αναλύσεων σε διάφορα σεμινάρια, δεν υπάρχει ακόμη κάποια ευρύ-
τερη συμφωνία ως προς την εγκυρότητα ή μη των θέσεων που υποστηρίζει. Η
κυρίαρχη αίσθηση που επικρατεί γύρω από αυτό είναι η αμφιβολία, ότι δηλαδή
πρόκειται για «υπόθεση που δεν έχει αποδειχθεί». όμως, εφ’ όσον κανείς ακόμη
δεν έχει διατρέξει εκ νέου το έδαφος που κάλυψε ο Φόρμαν, οι διάφορες από-
ψεις εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται από μια αοριστία και, ως επί το πλεί-
στον, να παραμένουν αντικείμενο ιδιωτικών συζητήσεων.2
Μπροστά σε αυτή την κατάσταση, και ιδίως υπό το πρίσμα ενός πρόσφατου άρθρου που δημο-
σίευσε ο Φόρμαν ως συνέχεια του πρώτου και στο οποίο αναδιατυπώνει τους
ισχυρισμούς του ως βάση για περαιτέρω ανάλυση,3
φαίνεται ότι υπάρχει η ανάγκη να υπάρξει ενδελεχής κριτική της φύσης και του περιεχομένου των επιχει-
ρημάτων πάνω στα οποία βασίζονται αυτά τα άρθρα.
Όπως δηλώνει ο υπότιτλος του κεφαλαίου, ο Φόρμαν στην πραγματικότη-
τα υποστηρίζει πολλές αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους θέσεις. Βασικά ενδια-
φέρεται για την εισαγωγή και την πρόσληψη της έννοιας της μη αιτιότητας
στην κβαντική θεωρία, αλλά δεν προσεγγίζει το θέμα αυτό άμεσα. Αγνοώντας
τους ατομικούς ψυχολογικούς παράγοντες υιοθετεί αυτό που ονομάζει «κοινω-
νιολογική» προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία «η παρούσα διανοητική στάση
συνιστά μια κοινωνικά καθορισμένη αντίδραση στον άμεσο πνευματικό περί-
γυρο και τις τρέχουσες εμπειρίες», αλλά αντί γι’ αυτό προχωρεί σε μια «αιτιακή
ανάλυση» από την οποία, όπως ισχυρίζεται, συνάγεται το βασικό του συμπέ-
ρασμα. Το πρώτο πράγμα που επιχειρεί είναι να καταδείξει ότι το πνευματικό
περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ήταν εχθρικά διακείμενο απέναντι
στους φυσικούς και ιδιαίτερα απέναντι στην αιτιότητα:
Εκείνο που θέλω να καταδείξω είναι ότι μετά την ήττα της Γερμανίας, η κυρίαρχη
πνευματική τάση στον ακαδημαϊκό κόσμο της Βαϊμάρης ήταν μια νέο-ρομαντική,
υπαρξιστική Φιλοσοφία της Ζωής, που αρεσκόταν ιδιαίτερα στη δημιουργία κρίσε-
ων, χαρακτηριζόταν δε από ανταγωνισμό απέναντι στον αναλυτικό ορθολογισμό,
γενικά, και τις θετικές επιστήμες και τις τεχνικές εφαρμογές τους, ειδικότερα. Σιω-
πηρά ή ρητά, ο επιστήμονας ήταν ο «αποδιοπομπαίος τράγος» των ακατάπαυστων
παραινέσεων για πνευματική ανανέωση, ενώ η έννοια –ή και η απλή λέξη– “αιτιό-
τητα” αντιπροσώπευε την απεχθή πλευρά του επιστημονικού εγχειρήματος.4
Στο περιβάλλον αυτό, εμβληματική σημασία κατείχε το βιβλίο του Σπένγκλερ
Η παρακμή της Δύσης, που άσκησε ιδιαίτερη επιρροή και στο οποίο «ξανά και
ξανά ο Σπένγκλερ εξισώνει την αιτιότητα, την εννοιολογική ανάλυση και τη
φυσική και τις απογυμνώνει με την κριτική του σε όλη την πορεία της παγκό-
σμιας ιστορίας.»5
Το δεύτερο βήμα στο οποίο προχωρεί η ανάλυση του Φόρμαν είναι να δεί-
ξει την τάση που γενικότερα εκδηλώνουν οι φυσικοί και οι μαθηματικοί για μια
«προσαρμογή» στο περιβάλλον τους. Υποστηρίζει ότι «οι περισσότεροι Γερμα-
νοί μαθηματικοί και φυσικοί γενικά συμμερίζονταν την οπτική του Σπένγκλερ
ή προσάρμοζαν τη δημόσια εικόνα τους [sic] σε αυτήν»,6
και ότι:
Πράγματι υπήρχε μεταξύ των Γερμανών φυσικών και μαθηματικών μια έντονη
τάση να αναδιαμορφώσουν την ιδεολογία τους προς την κατεύθυνση της εναρ-
μόνισης με τις αξίες και το κυρίαρχο κλίμα αυτού του περιβάλλοντος – απόρρι-
ψη των θετικιστικών αντιλήψεων για τη φύση της επιστήμης […] και, σε ορισμέ-
νες περιπτώσεις, της ίδιας της δυνατότητας και της αξίας του επιστημονικού εγ-
χειρήματος.
Το τρίτο βήμα του Φόρμαν είναι να καταδείξει την ύπαρξη ενός ευρέως δια-
δεδομένου κινήματος, το οποίο επιδίωκε να αποκλείσει την αιτιότητα από τη
φυσική. Υποστηρίζει ότι εφ’ όσον δεν μπορούμε να συσχετίσουμε αυτό το κίνη-
μα με τις εσωτερικές εξελίξεις στη φυσική και ιδιαίτερα στην κβαντική θεωρία,
θα πρέπει να αποδώσουμε τη γένεσή του (με κοινωνιολογικούς όρους) στην
εξωτερική επίδραση του περιβάλλοντος:
Είμαι πεπεισμένος, και […] επιχειρώ να το αποδείξω, ότι το κίνημα που ζητούσε να
απαλλαγεί η φυσική από την αιτιότητα, και το οποίο ξεπήδησε τόσο ξαφνικά και
γνώρισε τόση άνθηση στη Γερμανία μετά το 1918, ήταν πρωτίστως μια προσπάθεια
από πλευράς των Γερμανών φυσικών να προσαρμόσουν το περιεχόμενο της επι-
στήμης τους στις αξίες του πνευματικού περιβάλλοντός τους.8
Τέλος, εάν έτσι έχουν τα πράγματα όσον αφορά την απόρριψη της αιτιότητας
γενικά, τότε θα πρέπει να ισχύει το ίδιο και στη συγκεκριμένη περίπτωση της
απόρριψης της αιτιότητας στην κβαντική θεωρία.9


http://www.cup.gr/Files/files/chapters/vaimari-chap2.pdf

Για να αναλύσουμε την εγκυρότητα των ισχυρισμών του Φόρμαν, θα πρέπει
να δούμε τη σταδιακή συγκρότηση αλλά και τη γενική δομή του επιχειρήμα-
τός του. Όσον αφορά τον πρώτο ισχυρισμό του, για την ατμόσφαιρα που επι-
κρατούσε στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο βασικός
χαρακτηρισμός που χρησιμοποιεί είναι ορθός, ότι δηλαδή έχουμε να κάνου-
με με ένα νεορομαντικό και υπαρξιστικό περιβάλλον. Η Φιλοσοφία της Ζωής
–που ήταν ήδη έκδηλη στον εξπρεσιονισμό στη λογοτεχνία, την τέχνη και τη
μουσική πριν από τον πόλεμο– μετασχηματίστηκε, όπως υποστηρίζει ο Φόρ-
μαν, σε κυρίαρχη πολιτισμική δύναμη μετά την ήττα της Γερμανίας και τις επα-
ναστάσεις που ακολούθησαν στη Γερμανία και τη Ρωσία.10 Η Γερμανία, νιώθο-ντας ανασφάλεια στο παρόν, επεδίωξε να χτίσει ένα μέλλον εδραιωμένο στο
παρελθόν της, να επιστρέψει στην ένδοξη εποχή του Σίλερ και του Γκαίτε και,
απορρίπτοντας τα ωφελιμιστικά πρότυπα των νικητών του πολέμου, να επανε-
δραιώσει τη θέση της στο πολιτιστικό επίπεδο ως η ηγέτιδα δύναμη μιας νέας
Ευρώπης. Τα ιδανικά της τεχνολογίας, που παλαιότερα δοξάζονταν, τώρα πλέ-
ον θεωρούνταν ύποπτα και στιγματισμένα από το δυτικό (δηλαδή, τον αγγλο-
γαλλικό ιουδαιο-μαρξιστικό) υλισμό.11 Οι ώρες διδασκαλίας των μαθηματικών
στα σχολεία μειώθηκαν και αντικαταστάθηκαν με την επιστροφή στην έμφα-
ση που παραδοσιακά αποδιδόταν στην «ανθρωπιστική» παιδεία.12 Η πρόσφα-
τη εισαγωγή των αρχών της αιτιότητας και των μαθηματικών διαδικασιών στις
κοινωνικές επιστήμες ήταν πλέον καταδικαστέα, ενώ άρχισε να δίνεται έμφαση
στη διαισθητική προσέγγιση.13 Στις επιστήμες της ζωής, η νεοβιταλιστική βιο-
λογία και η ψυχολογία Gestalt αντανακλούσαν την επιστροφή στις ρομαντικές
ιδέες περί ατόμου.14 Και, παρόλο που υπερέβαινε το πλαίσιο της Δημοκρατίας
της Βαϊμάρης, η επίθεση του Βάιλ στα παραδοσιακά θεμέλια των μαθηματικών
με βάση τη θεώρηση του ιντουισιονισμού ήταν επίσης απολύτως εναρμονισμέ-
νη με αυτό το περιβάλλον και αντλούσε από τις ίδιες φιλοσοφικές ρίζες, χάρη
στην επίδραση της φαινομενολογίας του Χούσερλ.15
Ωστόσο, η αποτίμηση της πρότασης του Βάιλ συνδέεται με σύνθετα λογι-
κά προβλήματα, που δεν μπορούν εύκολα να συσχετιστούν με τις έννοιες που
αναπτύχθηκαν στο περιβάλλον της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. είναι αξιοση-
μείωτο το γεγονός ότι ενώ τόσο ο Βάιλ όσο και ο συνοδοιπόρος του Μπρούερ
εργάζονταν εκτός Γερμανίας (στην Ελβετία και την Ολλανδία, αντίστοιχα), η
υπεράσπιση των κλασικών μαθηματικών, με καθοδηγητή τον Χίλμπερτ, προ-
ερχόταν από τη Γερμανία.16 Έτσι, ενώ δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ως προς
το ότι υπήρχε στενή σχέση ανάμεσα στις ιδέες του Βάιλ και το περιβάλλον, δεν
μπορούμε εύκολα να υποστηρίξουμε ότι υπήρχε σαφής αιτιακή σύνδεση μεταξύ
τους όσον αφορά είτε την προέλευση των ιδεών είτε την πρόσληψή τους,17 και
η κατάσταση αυτή προοιωνίζεται μια ακόμη πιο σύνθετη κατάσταση σε σχέση
με τη φυσική και την αιτιότητα. Όλα αυτά μας υπενθυμίζουν ότι η ιστορία των
ιδεών σπάνια είναι ευθύγραμμη. ακόμη και σε σχέση με τη γενική στάση του
περιβάλλοντος απέναντι στα μαθηματικά, τη φυσική και την αιτιότητα θα πρέ-
πει να προχωρήσουμε σε λεπτές διακρίσεις, στις οποίες ο Φόρμαν δεν προέβη.
Διότι, ενώ όντως τα μαθηματικά και η φυσική δέχτηκαν πολλές επιθέσεις από
εξωτερικούς παράγοντες, σε όλες τις περιπτώσεις επρόκειτο για επιθέσεις που
είχαν ως στόχο την αξία τους και όχι το περιεχόμενό τους. Οι ώρες διδασκαλίας
των μαθηματικών στα σχολεία μειώθηκαν, επειδή θεωρήθηκε ότι τα μαθηματι-
κά δεν ήταν ιδιαίτερα χρήσιμα στη διάπλαση του ατόμου. Η επίθεση στην αι-
τιακή, μαθηματική προσέγγιση στις κοινωνικές επιστήμες έγινε, επειδή η προ-
σέγγιση αυτή θεωρήθηκε ανεφάρμοστη ως προς το συγκεκριμένο αντικείμενο.
Ο Τρελτς και ο Σπένγκλερ επιτέθηκαν στην αιτιότητα και τη φυσική, διότι τις
θεώρησαν σύμβολα του δυτικού υλισμού.18 Όμως, σε καμία από αυτές τις πε-
ριπτώσεις δεν τέθηκε ζήτημα να προσαρμοσθούν η φυσική και τα μαθηματικά
στα νέα ιδεώδη. Ο Τρελτς περιόρισε την κριτική του στο περιεχόμενο των κοι-
νωνικών επιστημών19 και εάν ρίξουμε μια ματιά στο έργο του Σπένγκλερ, θα
δούμε ότι εξισώνει τη φυσική και την αιτιότητα20 και ότι θεωρεί πως στην πε-
ρίπτωση που η φυσική θα επιβίωνε στο πλαίσιο του παρόντος πολιτισμού, θα
συνέχιζε να διέπεται από το μοτίβο που αρμόζει στον πολιτισμό αυτό, δηλαδή,
την αιτιότητα. Ο πολιτισμός είχε φτάσει τώρα σε εκείνο το στάδιο, στο οποίο η
αιτιακή πλευρά του θα έπρεπε αναπόφευκτα να παραδώσει την κυριαρχία της
στο άλλο βασικό μοτίβο του, το πεπρωμένο – αλλά αυτό θα σήμαινε το θάνατο
και όχι το μετασχηματισμό της φυσικής, έτσι όπως τη γνωρίζουμε.21
Η εξίσωση φυσική = αιτιότητα και η συναφής διάκριση μεταξύ αξίας και πε-
ριεχομένου των θετικών επιστημών δεν αλλάζει το γεγονός ότι η φυσική και
η έννοια της αιτιότητας δέχονταν έντονες επιθέσεις. Επιπλέον, δεν έχουμε λό-
γο να υποθέσουμε ότι η αντίδραση των φυσικών δεν ήταν να προσαρμόσουν
το περιεχόμενο του κλάδου τους απέναντι στις επιθέσεις, που στόχο είχαν την
απαξίωση του. Όμως, η διάκριση μεταξύ αξίας και περιεχομένου έχει κάποια
σημασία, εάν μελετήσουμε τις αντιδράσεις των φυσικών, και στρέφει την προ-
σοχή μας στο γεγονός ότι σε κάποιο βαθμό οι φυσικοί και οι μαθηματικοί πε-
ρισσότερο απομονώθηκαν παρά έγιναν στόχος επίθεσης από διάφορες δυνάμεις
του περιβάλλοντός τους. Παρ’ ότι ο Φόρμαν αναγνωρίζει την πιθανότητα της
απομόνωσης, στην πραγματικότητα επικεντρώνεται αποκλειστικά στο θέμα
της προσαρμογής ή της συνθηκολόγησης με το περιβάλλον, και αυτό αναπό-
φευκτα δημιουργεί μια πολύ μονόπλευρη εικόνα.22