Νίκος Δασκαλοθανάσης

EDITORIAL #4

Περιοδικό

Ιστορία της Τέχνης

Λέγεται συχνά ότι σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών εντάσεων παράγονται σημαντικά έργα στο πεδίο του πολιτισμού. Το φαινόμενο αυτό ερμηνεύεται εξίσου συχνά μέσω μιας αναγωγής στην «πύκνωση» του ιστορικού χρόνου ως αποτέλεσμα της βίαιης κίνησης της ιστορίας, τούτης της «θύελλας που πνέει από τη μεριά του παραδείσου» την οποία, όπως γράφει ο Walter Benjamin, «εμείς αποκαλούμε πρόοδο». Είναι πιθανό. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σε αυτές τις περιόδους της έντασης, οι άνθρωποι αναγκάζονται κυρίως να τοποθετηθούν, να πάρουν θέση. Στο παρόν τεύχος λοιπόν δημοσιεύονται τρία εκτενή κείμενα για έργα που ακριβώς, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, παίρνουν θέση σε μια ιδιαιτέρως φορτισμένη περίοδο του 20ού αιώνα, τη δεκαετία 1935-1945. Η Guernica του Picasso φιλοτεχνείται το 1937 για να καταγγείλει τη φασιστική θηριωδία, το δοκίμιο του Benjamin «Το έργο τέχνης την εποχή της δυνατότητας της τεχνικής του αναπαραγωγής» δημοσιεύεται το 1936 για να υποστηρίξει την ανάδυση μιας νέας, «προλεταριακής», τέχνης, οι Νικόλαος Κάλας και André Breton κατασκευάζουν τη Σκακιέρα από καθρέφτη και κρασί το 1944 για να μιλήσουν, αμφίσημα, για τα κυνικά «παιχνίδια» της πολεμικής στρατηγικής. Τα έργα αυτά εμπλούτισαν την ιστορία και τη θεωρία της τέχνης –και φυσικά ολόκληρη την εποχή μας– επειδή ακριβώς εγκλείουν στο εσωτερικό τους έναν, έστω, «κόκκο αλήθειας» σε σχέση με τις δραματικές εντάσεις της περιόδου που τα γέννησε. Το υπογραμμίζουν δεόντως τα κείμενα που, στο ανά χείρας τεύχος, τα παρουσιάζουν κριτικά, αν και από εντελώς διαφορετική σκοπιά.

Στο παρόν τεύχος περιλαμβάνονται επίσης μια αποτίμηση του έργου της πρωτοπόρου αμερικανίδας ιστορικού τέχνης Linda Nochlin, μια εκτενής αναφορά στα σωματεία εικαστικών τεχνών που λειτούργησαν στην Ελλάδα ως πυλώνες της καλλιτεχνικής δραστηριότητας την προπολεμική αλλά και την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, ένα κείμενο για την επίδραση της μινωικής και μυκηναϊκής τέχνης στο ελάχιστα έως τώρα μελετημένο έργο του αρχιτέκτονα Νικόλαου Ζουμπουλίδη, μια ενδελεχής εξέταση του αγιογραφικού έργου του Θεόφιλου σε σχέση με τη δημοσίευση έξι εικόνων στον κατάλογο της έκθεσης του Τελλογλείου Τιμή στον Tériade, μια Αναφορά του αστυνομικού επιθεωρητή για τη δραστηριότητα του Picasso στο Παρίσι (1901), το κείμενο του αμερικανού καλλιτέχνη Barnett Newman για την έννοια του Υψηλού (1948), το περίφημο, αν και μάλλον άγνωστο, Άσμα του Giotto για την πενία, μια κριτική επισκόπηση των εκδόσεων και των μεταφράσεων των Βίων του Vasari και βιβλιογραφικές πληροφορίες για τις περί τέχνης πηγές της αρχαιότητας.

Το βιβλίο του Α. Richard Turner και του Άλκη Χαραλαμπίδη για την Αναγέννηση στην Ιταλία, μια ανθολογία με μεταφρασμένα περί τέχνης κείμενα από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα σε επιμέλεια του Κωνσταντίνου Βασιλείου και η Ιστορία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής του Josep-Maria Montaner, παρουσιάζονται στη συνέχεια στη «στήλη» της βιβλιοκριτικής. Το τεύχος ολοκληρώνεται με πέντε τεχνοκριτικά κείμενα για την έκθεση του Καζιμίρ Μαλέβιτς στην Tate Modern του Λονδίνου, του Michelangelo Pistoletto στο Παλαιό Ελαιουργείο της Ελευσίνας, του Θεόδωρου Ράλλη στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, την αφιερωματική Τιμή στον Tériade στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών της Θεσσαλονίκης και, τέλος, την ομαδική Εικαστικές τέχνες και αντίσταση στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων.

Και, για να κλείσουμε όπως αρχίσαμε, εάν κανείς αναρωτιόταν σήμερα, μια ακόμη περίοδο κοινωνικής έντασης, αν και διαφορετικού χαρακτήρα, «ποια είναι τα αντίστοιχα σημαντικά έργα της δικής μας εποχής; Υπάρχουν; Αναμένονται;» τι θα απαντούσαμε άραγε; Να ένα ζήτημα προς σκέψη.

Νίκος Δασκαλοθανάσης

Link

WHY HAVE THERE BEEN NO GREAT WOMEN ARTISTS?* By Linda Nochlin

pdf

Ωστόσο ο σουρεαλισμός υπήρξε το κατεξοχήν μοντέρνο κίνημα που επεδίωξε να συνδεθεί άμεσα όχι μόνο με τις καλλιτεχνικές αλλά κυρίως με τις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες της εποχής του. Ή, για να το θέσουμε ορθότερα, η καλλιτεχνική προβληματική των σουρεαλιστών διαμορφώθηκε αποκλειστικά - φυσικά όχι χωρίς αντιφάσεις και παλινωδίες - υπό το πρίσμα μιας άμεσης σύνδεσης των καλλιτεχνικών και των πολιτικοκοινωνικών συνθηκών του Μεσοπολέμου. Το γεγονός αυτό δεν καθορίζει μόνο το σύνολο των θεωρητικών και διακηρυκτικών κειμένων του Αντρέ Μπρετόν αλλά και αποτελεί κεντρική συνισταμένη του έργου των κυριότερων ιστορικών του κινήματος, όπως για παράδειγμα του Μωρίς Ναντώ, εκδ. Πλέθρον, 1978 (και πόσο μάλλον του Ραούλ Βανάιγκεμ, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 1985). Δεν είναι φυσικά τυχαίο το γεγονός πως μόλις το σουρεαλιστικό κίνημα άρχισε να συνειδητοποιεί και να διαμορφώνει την ίδια του την ταυτότητα έθεσε τον εαυτό του ευθέως στο πλαίσιο των κοινωνικών διεκδικήσεων της εποχής του: το έντυπο προπαγανδιστικό του όργανο Η σουρεαλιστική επανάσταση που εμφανίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1920 αποκτά το 1930 τον τίτλο Ο σουρεαλισμός στην υπηρεσία της επανάστασης. Η παραγνώριση αυτού του γεγονότος εμπεριέχει τον κίνδυνο επαναδραστηριοποίησης στην αυγή της νέας χιλιετίας μορφολογικών κριτηρίων που ήταν σε ισχύ στα τέλη του 19ου αιώνα και έχουν παραχθεί στο πλαίσιο μιας ιδεαλιστικής προσέγγισης η οποία εκλαμβάνει την ιστορία της τέχνης ως ιστορία του «πνεύματος». Ετσι, για παράδειγμα, σε άλλο κείμενο του καταλόγου που έχει γράψει ο Ζαν-Μισέλ Γκουτιέ και αφορά τη σχέση σουρεαλισμού και πολιτικής αναφέρεται μεν η ταραχώδης «περιπέτεια» των σουρεαλιστών με το σταλινικό κομμουνιστικό κόμμα της Γαλλίας, υποβαθμίζεται ωστόσο η τόσο έντονη - όσο και αγωνιώδης - προσπάθεια του Μπρετόν να αναζητήσει νέα διέξοδο επανασύνδεσης του σουρεαλιστικού κινήματος με την επαναστατική πολιτική εκδοχή της εποχής του, την οποία θεωρούσε ότι ενσαρκώνει ο τροτσκισμός. Αντίθετα ο συγγραφέας του άρθρου δομεί τη σχέση σουρεαλισμού - πολιτικής μέσω της έμφασης στις διακηρύξεις όχι του πολιτικοποιημένου Μπρετόν αλλά της τραγικής «πνευματικής» προσωπικότητας του Αντονέν Αρτό.

http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=143656

Ο κ. Νίκος Δασκαλοθανάσης είναι διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης. Από τις εκδόσεις Opera κυκλοφορεί το βιβλίο του «Η ζωγραφική του Giorgio de Chirico. Η σύνταξη του μεταφυσικού χώρου».

http://www.tovima.gr/editors/editor/?edid=492